Geen ander Pontificaat in de jongste Kerkgeschiedenis drukte zo zijn stempel op de Kerk dan het zijne: Vandaag 18 mei zou Johannes Paulus II, die door velen ‘de Paus van de eeuw’ genoemd wordt, 100 jaar zijn geworden. Zijn historische betekenis is onomstreden – toch hebben ook velen een dubbel gevoel over zijn nalatenschap.
-ROME- (RED/KNA/VN) Toen op 2 april ‘s avonds laat en voor vele duizenden toeschouwers op het St. Pietersplein de boodschap van de dood van Paus JPII werd afgekondigd, was de wereld het snel over een ding eens: Hier heeft zojuist een van de grootste persoonlijkheden van de 20e eeuw het toneel verlaten. Geen wonder, tenslotte was zijn Pontificaat met meer dan 26 jaar niet alleen het op één na langste, maar ook een van de meest opzienbarende en invloedrijkste, althans in de jongste Kerkgeschiedenis. De Paus uit Polen was meer dan een kwart eeuw een belangrijke en constante factor in het vaak onoverzichtelijke wereldgebeuren – zelfs, toen de sporen van zijn ziekte van Parkinson steeds duidelijker werden.Vandaag zou hij jarig zijn – voor de honderdste keer –. Volgens Paus Franciscus, een van zijn opvolgers, had het leven van Johannes Paulus II zelfs trekken van een martelaar. Als het aan de Poolse Bisschoppenconferentie ligt, wordt de reeds in 2014 Heilig gesprokene binnenkort Kerkleraar en Patroon van Europa. De historische betekenis van Johannes Paulus II geldt als onomstreden – toch zal er in de komende dagen, wanneer over de hele wereld veel over hem gesproken zal worden, ook kritiek zijn. Juist de theologische wetenschap discussieert heftig over zijn nalatenschap..
Religies verbinden
‘Als je dit Pontificaat recht wilt doen, moet je de prioriteiten in het bijzonder bekijken’, benadrukt de kerkhistoricus van Augsburg, Jörg Ernesti, een expert op het gebied van de recente geschiedenis van het Pausdom. Ongetwijfeld gaf Johannes Paulus II de Kerk enkele beslissende impulsen en wees haar de weg naar het derde millennium. Tijdens het Tweede Vaticaanse Concilie, waaraan hij eerst als Hulpbisschop deelnam en ten slotte als Aartsbisschop van Krakau, was hij een van de pioniers van de “Dignitatis humanae” -verklaring over godsdienstvrijheid. Hij was de eerste Paus die een synagoge bezocht en nodigde in 1986 religieuze leiders van over de hele wereld uit voor een vredesbijeenkomst in Assisi. ‘Persoonlijk zie ik zijn grootste verdienste in het feit dat hij erin is geslaagd religies te verbinden aan een gemeenschappelijke inzet voor vrede’, zegt Ernesti. Johannes Paulus II zette het Vaticaanse buitenlands beleid als het ware op theologisch niveau voort.
Het media-genieke van Johannes Paulus II heeft diepe indruk op de mensen gemaakt. ‘Als je de opnames van zijn grote optredens vandaag-de-dag terugkijkt, zie je nog steeds de virtuositeit waarmee hij met de massa communiceerde. Niemand anders voor hem kon dat zo perfect’, zegt Ernesti. Tegelijkertijd beheerste hij ook de kunst van kleine gebaren. Hij maakte de Wereldjongerendagen tot grote internationale evenementen. Zelfs als de digitalisering van de moderne wereld de afgelopen 20 jaar snel is gevorderd, wordt Johannes Paulus II nog steeds beschouwd als de mediapaus bij uitstek.
Door zijn uitspraken en voorkomen werd de Paus uit Polen een van de centrale figuren in de publieke perceptie, die het uiteenvallen van het communisme in de Oostbloklanden tot stand bracht. Het socialistische machtsapparaat beefde vóór Johannes Paulus II, zegt Kerkhistoricus Ernesti, en hij herinnert zich vooral een bezoek van de Paus aan Polen: ‘Ik zie nog steeds de televisiebeelden van generaal Jaruzelski, die totaal onrustig was’. In tegenstelling tot zijn voorgangers, die een meer verzoenende lijn naar de machthebbers voerden, vertrouwde hij op principes en de duidelijkheid tijdens de contacten met de socialistische staten – vermoedelijk ook omdat hij het systeem zelf als Pool zo goed kende. In zijn thuisland steunde hij openlijk en uitdrukkelijk de vrije vakbond Solidarnosc en versterkte daarmee de morele ruggengraat van zijn landgenoten. Johannes Paulus II verwerpt ook de ideologie van het communisme openlijk in woord en geschrift- maar hij zet ook het kapitalisme op zijn plaats.
Johannes Paulus II liet de Kerk op vele gebieden een rijke erfenis na. Veel waarnemers zijn het er echter over eens dat sommige beslissingen tijdens zijn ambtstermijn een zware hypotheek zouden blijken. Er is veel discussie geweest over hoe om te gaan met de misbruikcrisis die al tijdens zijn ambtsperiode begon. Hoewel hij de Kerkelijk wettelijke normen inzake seksueel misbruik heeft aangescherpt, nadat de eerste Amerikaanse gevallen begin jaren 2000 bekend werden, beschuldigen critici hem ervan de effecten van het schandaal te hebben onderschat. De journalist Matthias Drobinski zei onlangs bij gelegenheid van de publicatie van zijn biografie over de Paus Wojtyła: “Het kwam erop neer dat een sterke, onkwetsbare kerk belangrijker voor hem was dan naar de slachtoffers om te kijken.”
Harde lijn tegen critici
Het mag niet worden afgedaan als pure speculatie, dat Karol Wojtyła, vanwege zijn pijnlijke ervaringen met de nazi-bezetting van Polen en de communistische ideologie daarna er voor zorgde dat de Kerk, alleen een kans om te overleven had als gesloten bolwerk. Op deze manier kan ook zijn rigide gedrag tegen hen die afweken van de leer in zijn eigen gelederen worden verklaard.
In Latijns-Amerika benoemde hij Bisschoppen die ver afstonden van de bevrijdings-theologie, die volgens hem te marxistisch was. Tegelijkertijd werd het standpunt over seksuele ethiek, met name afwijzing van kunstmatige anticonceptie, het centrale criterium bij de selectie van Bisschoppen. De wetenschap, in het bijzonder de moraaltheologie, leed ook onder de verwachting van strikte overeenstemming met de Pauselijke leer. ‘Het feit dat moraaltheologen geen toestemming kregen om les te geven omdat zij niet ‘in lijn waren met de seksuele ethiek, heeft de hele discipline lamgelegd’, zegt Kerkhistoricus Ernesti.
Maar hoe meer Johannes Paulus II aandrong op strikte naleving van de leerstellingen die hij definieerde, hoe minder ze in veel delen van de wereldkerk werden ontvangen. Met zijn Heiligverklaring lijkt de Kerk haar oordeel over Johannes Paulus II al te hebben uitgesproken. Maar kerkhistoricus Jörg Ernesti is ervan overtuigd dat het tijdsinterval tussen zijn overlijden – slechts 15 jaar – nog steeds te kort is voor een eerlijke historische beoordeling van zijn persoon. Hiervoor was de ambtstermijn van Johannes Paulus II te complex en moeilijk samen te vatten. Juist omdat er in zijn persoon onmiskenbaar progressieve, toekomstgerichte kenmerken waren die hand-in-hand gingen met zijn conservatief denken en autoritair optreden, was er een slecht gevoel bij velen toen sommigen de Poolse Paus tot Kerkleraar wilden benoemen. ‘Als historicus zou ik zeggen dat we dat oordeel aan de geschiedenis overlaten.’
Deze hele week zal MariaBode aandacht schenken aan de 100e geboortedag van Johannes Paulus II.
