Het eilandstaatje verkeert in de grootste economische en politieke crisis van haar bestaan. De crisis is zelfs zó groot dat men hulp heeft gezocht bij de aartsvijand, de Verenigde Staten van Amerika. Twee weken geleden kwamen diplomaten van beide landen samen, om te zoeken naar een oplossing voor de vele problemen en de exodus van de bevolking, richting VS.
Kitesurfen
In Cubaanse kust- en badplaatsen is kitesurfen in de afgelopen jaren ontzettend populair geworden, niet alleen om recreatieve redenen. In juni 2022 zorgde Pablo Mantilla voor een populariteitstoename van deze sport. Hij stak toen met zijn kiteboard de Straat van Florida over. Na ongeveer zes uur varen kwam hij aan op het strand in Miami, en meldde hij zich aan bij de lokale autoriteiten en vroeg om asiel.
Mantilla is een van de minstens 200.000 Cubanen die in 2022 naar de Verenigde Staten ‘migreerden’. Minstens, want Amerikaanse grenspolitie registreerde zeker zoveel Cubanen aan hun zuidelijke grens.
Sinds 1980 kende de communistische ‘heilstaat’ Cuba niet zo’n grote emigratiegolf. Tijdens de zogenaamde Mariel-exodus verlieten naar schatting 125.000 mensen het eiland en trokken naar Florida. Ook in 1994 verlieten zo’n 35.000 Cubanen het eiland, ook toen met de VS als eindbestemming.
Zeldzame ontmoeting
Op 15 november 2022 vond een zeldzame ontmoeting plaats tussen Cubaanse en Amerikaanse diplomaten. Na afloop van de gesprekken lieten diplomaten van beide landen zich positief uit. Cuba verklaarde zich bereid om opnieuw repatriëringsvluchten te ontvangen. De VS zouden op hun beurt opnieuw consulaire diensten willen aanbieden. Die lagen stil nadat Amerikaanse functionarissen op het eiland te kampen hadden gekregen met onverklaarbare gezondheidsklachten. Sinds Fidel Castro in 1959 na een guerrilla-oorlog aan de macht kwam, hebben de verhoudingen tussen Cuba en de VS de kilte van een ijskast.
Ontbering op ontbering
Anno 2022 verkeert Cuba in een diepe economische en politieke crisis, met ongekende schaarste tot gevolg. Energie, medicamenten, voedsel en basisproducten zoals tandpasta of wc-papier zijn nauwelijks verkrijgbaar. Voor de deuren van de staatssupermarkten staan opnieuw lange rijen. Wat wel beschikbaar is, kan alleen de elite van het land kopen en wordt naar Cubaanse normen tegen krankzinnige prijzen verkocht.
In juli 2021 kwamen duizenden mensen in Havana op straat om die ontbering aan te klagen. De regering reageerde onmiddelijk en trad met ongekende hardheid op. Verschillende vermeende aanstokers van de protesten werden veroordeeld tot decennialange gevangenisstraffen in heropvoedingskampen, zo laat een gevluchte medewerker van het Bisdom Havana weten. Iets meer dan de helft van de Cubanen is Katholiek.
Oorzaken crisis Cuba
De crisis in Cuba kent vele oorzaken naast het communistische wanbeleid. De coronapandemie trof het eiland genadeloos hard. Die deed de toeristenstroom opdrogen en betekende een kaalslag voor Cuba’s belangrijkste economische sector. Zowel de regering als Cubanen zelf zijn in hoge mate afhankelijk van toeristendollars.
Daarnaast zette Trump tijdens zijn ambtstermijn Cuba op de lijst van staten die terrorisme sponsoren. Daardoor werd het voor Cubaanse Amerikanen moeilijker om geld te sturen naar familieleden in Cuba. Trumps beslissing kwam boven op een Amerikaans embargo dat het handelsverkeer tussen de VS en Cuba al sinds 1962 beperkt.
Tot overmaat van ramp verminderde in dezelfde periode ook de steun van de Venezolaanse regering, een belangrijke bondgenoot van Cuba. Die steun kwam er vooral in de vorm van gesubsidieerde olie.
De Cubaanse regering verwijst zelf graag naar deze factoren om de erbarmelijke economische situatie te verklaren. Vooral het Amerikaanse embargo is kop van Jut. Volgens sommige schattingen zou de Cubaanse economie daardoor 1,1 miljard dollar zijn misgelopen. Exacte cijfers zijn onmogelijk te achterhalen. Maar dat de lokale economie schade ondervindt van het embargo, is dagelijks in de dorpen en steden op straat te zien en steeds meer te horen.
Eieren voor peso’s
Criticipleiten ook de regering in Havana niet vrij. Op de jaarlijkse Index van Economische Vrijheid neemt Cuba de 175ste plaats in. Alleen Venezuela en Noord-Korea doen slechter. De centraal gestuurde, op Sovjetleest geschoeide economie, zou inefficiënt werken. Het systeem blokkeert elke poging tot innovatie.
Bovendien werkten economische maatregelen, zoals een recente hervorming van het Cubaanse muntsysteem, een enorme inflatie in de hand. Ook politieke onderdrukking geldt in internationale kringen als een rechtvaardiging voor de pariastatus die het land krijgt opgelegd.
De overheid zorgt voor de mensen tot op een bepaald niveau. Maar waag het niet je kop boven het maaiveld uit te steken.
De jaarlijkse index wordt opgesteld door de rechts-conservatieve Amerikaanse Heritage Foundation en kan zeker niet worden beticht van enige sympathie met Cuba. Maar ook in Cuba is het zoeken naar iemand die de conclusies niet deelt. In de straten gonst het van ontevredenheid en steeds vaker zoeken mensen de kerk om met elkaar de onvrede te delen. Cuba kent 11 Bisdommen. Het delen van onvrede in kerken doet sterk denken aan het samenkomen van de voormalige DDR-bevolking eind jaren 1980, eveneens vanuit kerken.
“De overheid zorgt voor je tot op een bepaald niveau. Maar waag het niet je kop boven het maaiveld uit te steken. Heb geen openlijke kritiek, stel geen vragen en onderneem niets”, vertelt een kitesurfer in Guanabo terwijl hij het hoofd schudt.
Het hoeft niet te verbazen dat de Cubanen massaal eieren kiezen voor hun devaluerende peso’s. In het verleden kozen emigrerende Cubanen vaak voor de route over zee. De afstand tussen Florida en Havana bedraagt slechts 150 kilometer, maar de overtocht is in de praktijk vaak een hachelijk onderneming.
Sinds begin jaren ‘60 berichten Amerikaanse media geregeld over mensen die de overtocht niet overleefden. De geïmproviseerde vaartuigen van de Cubanen zijn ongeschikt voor de ruwe zee. Bovendien wemelt het van de haaien in de Straat van Florida.
Wie de bootreis schuwde, kon altijd naar Guyana. Het was jarenlang het enige land waar Cubanen visumvrij heen mochten reizen. Na aankomst in hoofdstad Georgetown, wachtte een lange reis door continentaal Latijns-Amerika.
Vandaag liggen de politieke kaarten anders. Sinds november 2021 verstrekt Nicaragua gratis visa aan Cubanen, officieel om het toerisme tussen beide landen te promoten.
Nicaragua en Cuba publiceren geen cijfers over migratie tussen beide landen. Maar het is duidelijk dat het weinig Cubanen om het Nicaraguaanse natuurschoon te doen is. Het land dient louter als springplank naar het noorden. De route via Nicaragua vermindert de reistijd met ruwweg driekwart ten opzichte van wie via Guyana reist. Toch gaat het nog altijd om een reis van minstens 4000 kilometer.
Druk van de ketel
Nicaragua’s beweegredenen voor een mild visumbeleid zijn meerzijdig. De autoritaire president en voormalige guerillastrijder Daniel Ortega is bekend als nauwe bondgenoot van Cuba’s regering. En net als Cuba heeft ook Nicaragua op het internationale toneel een pariastatus, niet het minst in de VS, door de vermeende stembusfraude tijdens verkiezingen in 2021 en zware politieke repressie.
Door Cubanen toegang te verlenen tot zijn grondgebied heeft Nicaragua een pasmunt in handen bij mogelijke onderhandelingen met de VS.
Door mensen te laten vertrekken heb je simpelweg minder monden te voeden.
‘Het is een manier om druk van de ketel te halen. De staatskist is nagenoeg leeg en de Cubaanse overheid kan de bevolking amper basisgoederen geven. Door mensen te laten vertrekken heb je simpelweg minder monden te voeden.’
Als migranten achteraf geld vanuit de VS naar familieleden in Cuba sturen, compenseert dat bovendien de braindrain uit het land. In tegenstelling tot het gros van andere Latijns-Amerikaanse migranten, zijn Cubanen doorgaans hoogopgeleid.
Tijdens het presidentschap van Trump waren de relaties tussen de VS en Cuba historisch slecht. De opening die Obama had gecreëerd, werd opnieuw helemaal gedicht. Biden verlichtte intussen alweer enkele sancties, maar vooralsnog blijft het Amerikaanse embargo overeind, en zijn er weinig tekenen dat dat zal veranderen.
Bovendien beschuldigt Cuba de VS ervan migranten te manipuleren. Er bestaat nochtans een legaal migratieprogramma in de VS waarbij het jaarlijks 20.000 visa aan Cubanen zou verlenen. Maar zoveel visa zou het in de praktijk nooit verlenen, waardoor de VS volgens Cuba illegale migratie zou aanmoedigen.
In de VS bestond tot 2017 ook de “wet feet dry feet”-wet. Na amper één jaar kon een Cubaan die op het Amerikaanse droge aankwam (vandaar dry feet) al in aanmerking komen voor een verblijfsvergunning. Alleen Cubanen die op zee onderschept werden (vandaar wet feet) konden in principe gedeporteerd worden.
Daarmee kenden de VS bovendien een buitengewoon voordeel toe aan Cubanen. Voor andere Latijns-Amerikaanse migranten kan dezelfde verblijfsprocedure tientallen jaren aanduren.
Dat de Cubanen relatief welkom zijn, heeft een specifieke reden. Enerzijds hebben de VS baat bij de komst van de relatief hoogopgeleide en gezonde migranten — het onderwijs- en gezondheidssysteem gelden als paradepaardjes van de Cubaanse revolutie. Anderzijds is er ook een politieke reden. Door migranten te verwelkomen, veroorzaken de VS een braindrain die het Cubaanse politieke project ondermijnt.
Zestig jaar na de revolutie heten de helden niet meer Fidel Castro of Ernesto Guevara. In het kleine Guanabo heet de held van vandaag Pablo Mantilla, die in zes uur per kite de zee overstak. Ondertussen kiezen vele Cubaanse opa’s en oma’s niet voor de levensgevaarlijke oversteek, maar voor het bidden van de rozenkrans in kerken. Bidden voor de kleinkinderen en hun behouden aankomst op het strand van Florida.
