Bedaquiline is een medicijn dat op de WHO-lijst van essentiële geneesmiddelen staat en de basis vormt van veel tuberculose-behandelingen. In veel landen waar de ziekte voorkomt is het echter amper verkrijgbaar, vanwege de hoge kostprijs.

De huidige overeenkomst tussen Johnson & Johnson (J&J) en de organisatie Stop TB Partnership, maakt het voor Stop TB mogelijk om generische bedaquiline aan te kopen en te leveren aan 44 landen met een laag en gemiddeld inkomen. De prijs zal daarbij aanzienlijk lager liggen dan momenteel nog het geval is. Experts verwachten zelfs dat de prijs ook zal verlagen in landen die niet onder de deal vallen.

Secundaire patenten

Patiëntenverenigingen zijn blij met dit nieuws, maar waarschuwen toch voor een aantal problemen. Zo worden landen waar tuberculose (tbc) het vaakst voorkomt ter wereld, nu nog uitgesloten.

De overeenkomst zegt ook niets over een aantal secundaire patenten op gewijzigde formuleringen van het medicijn. Die zijn nog tot 2027 van kracht zijn in verschillende lageloonlanden.

Kritische stemmen vragen nu aan J&J om geen secundaire patenten te handhaven op bedaquiline in landen met een hoge tbc-last en zelfs om de lopende secundaire patentaanvragen voor dit levensreddende medicijn in te trekken.

Evergreening

Secundaire patenten hebben onder meer betrekking op wijzigingen in de samenstelling van een medicijn, nieuwe toepassingen of nieuwe doseringsschema’s. Critici beweren dat het gaat om een praktijk van “evergreening”. Daarbij verlengen bedrijven het monopolie op bestaande producten. Wanneer een oorspronkelijke patent is verlopen, maken ze het zo moeilijker voor andere fabrikanten om de markt te betreden met een generisch geneesmiddel.

J&J heeft secundaire patenten lopen op bedaquiline in 44 landen, maar door de nieuwe overeenkomst met Stop TB kunnen deze landen nu een goedkopere versie van het geneesmiddel krijgen.

Volgens Lindsay McKenna, Tuberculose Project co-Directeur bij de Treatment Action Group (TAG) gaat de deal daarmee niet ver genoeg. “Het beste zou zijn dat J&J alle secundaire patenten intrekt”, zegt ze. Dat zou tegemoetkomen aan de eis van belangenorganisaties die al jaren ijveren voor een verlaging van de prijs van het geneesmiddel.

Revolutionair medicijn

Bedaquiline werd voor het eerst goedgekeurd in 2012. Het was het eerste en meest revolutionaire nieuwe tbc-medicijn in meer dan veertig jaar en heeft geleid tot sterk verbeterde behandelingsresultaten.

Maar door de hoge kosten – aanvankelijk 900 dollar per kuur, zelfs in lage-inkomenslanden – bleef het medicijn voor velen een verre droom. De prijs is ondertussen gedaald, maar blijft in de ogen van experts te hoog.

Volgens Artsen zonder Grenzen (AZG) kost het geneesmiddel vandaag 1,50 dollar per dag voor een behandeling van een volwassene. Dat is veel, want een standaardbehandeling duurt gemiddeld zes maanden.

Die prijs kan volgens AZG zakken naar 0,5 dollar door het patent vrij te geven. “Elke cent die wordt bespaard, kan worden besteed aan iets anders, zoals de screening van zieken”, zegt Christophe Perrin van AZG. “Dat is enorm belangrijk in landen waar tbc veel voorkomt.”

Russische deal

Maar zelfs dan blijven sommige landen nog naast het net vissen. Negen landen in de Oost-Europese en Centraal-Aziatische regio vallen helemaal niet onder de deal. Nochtans tellen ze bij de meeste tbc-patiënten ter wereld. De reden? J&J heeft een exclusieve leveringsovereenkomst lopen met een Russisch farmaceutisch bedrijf.

“Deze overeenkomst is gunstig voor de landen die er toegang toe hebben”, zegt Perrin. “Maar waarom zijn sommige landen uitgesloten? Dat is echt zorgwekkend.”

De discriminatie heeft tot woede geleid bij een aantal hoge gezondheidsfunctionarissen. In een zeldzaam geval stuurde het tuberculose-programma van Wit-Rusland een open brief naar J&J waarin het dringend actie eiste om de gelijke toegang tot bedaquiline in Wit-Rusland en alle andere landen met een hoge tbc-last te verbeteren.

“Het is volstrekt oneerlijk dat we van deze deal worden uitgesloten”, vertelt de Wit-Russische arts Alena Skrahina ons in een reactie.

Diagnoses opkrikken

Een ander land dat wordt uitgesloten is Zuid-Afrika. “Al het geld dat kan worden bespaard, zouden we kunnen gebruiken om diagnoses, preventie en kortere behandelingsschema’s uit te breiden”, zegt Priashni Subrayen, technisch directeur van gezondheidszorgorganisatie Aurum Institute in Johannesburg. “Bijna 95 procent van onze patiënten krijgt bedaquiline, dus een prijsverlaging zou een enorm effect hebben en Zuid-Afrika echt ten goede komen.”

Farmaceutische bedrijven argumenteren vaak dat secundaire patenten nodig zijn om de hoge kosten die gepaard gaan met het in de markt zetten van een nieuw medicijn en de investeringen in de productie van geneesmiddelen, terug te verdienen.

J&J reageerde niet op onze vraag om een reactie. In een verklaring naar aanleiding van de deal vorige week, ontkent het bedrijf dat zijn patenten mensen hebben verhinderd om toegang te krijgen tot het medicijn. Volgens hen is de belangrijkste barrière voor de toegang tot behandelingen de grote hoeveelheid niet-gediagnosticeerde tbc-gevallen per jaar.