Het was niet alleen Auschwitz waar zo vele Joden en anderen onder mensonwaardige omstandigheden werden opgesloten en vaak kort na aankomst vergast. Anderen ontkwamen aan de gaskamers om onder een wreed regime als slaven te moeten werken, met een minimum aan eten of verzorging. Onder hen ook vele geestelijken uit gans Europa van alle denominaties.
Het kamp Dachau in Zuid Duitsland was zo’n kamp. Tal van Katholieke geestelijken leefden hier onder erbarmelijke omstandigheden, velen overleefden het niet.
Pastoorsblok
Pastoorsblok noemden de nazi’s een rij barakken in het concentratiekamp in Dachau, waarin geestelijken van verschillende denominaties en nationaliteiten, maar meestal Rooms-Katholiek en Pools, werden opgesloten. Tegen het einde van 1940 verzamelde het naziregime alle geestelijken uit alle concentratiekampen in een apart barakkengedeelte in het concentratiekamp Dachau. Waarom dat gebeurde is nooit helemaal duidelijk geworden, wel dat Heinrich Himmler de bedenker was.
Aanvankelijk werden slechts enkele Priesters uit Duitsland naar het kamp gestuurd en slechts voor korte tijd. Na de annexatie van Oostenrijk bij het Duitse Rijk in maart 1938 bracht de SS 14 Oostenrijkse Priesters over naar het kamp in Zuid-Duitsland. Zoals alle gevangenenblokken in kamp Dachau was ook het ‘Pastoorsblok’ een houten barak met een vloeroppervlak van 100×10 meter. Deze barakken kwamen overeen met de staat van de Keizerlijke kazernes in die tijd en hadden vier ruimtes. Deze werden op hun beurt verdeeld in slaapgedeeltes en een dagverblijf. Tevens was er een wasruimte en een toiletruimte beschikbaar. De slaapgedeeltes waren ingericht voor 52 gevangenen. Het ‘Pastoorsblok’ bestond later uit drie naast elkaar gelegen woonblokken: blok 26, 28 en 30. Voor de andere gevangenen in het kamp was de toegang tot het ‘Pastoorsterrein ‘ten strengste verboden.
Polen
Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog gingen de nationaal-socialisten over tot vervolging van geestelijken, vooral in het bezette Katholieke Polen. Poolse geestelijken waren zeer invloedrijk in hun land en dat vonden de nazi’s lastig. Op bevel van Himmler werd vrijwel de gehele Poolse geestelijkheid uit hun vaderland verwijderd. Het Vaticaan en de Duitse Katholieke Bisschoppen kwamen al snel tussenbeide vanwege de levens-omstandigheden van de Katholieke geestelijkheid in de kampen. De nationaal-socialisten besloten daarop om het over een andere boeg te gooien.
Alle geestelijken in één kamp
Tegen het einde van 1940 begon de SS alle geestelijken uit alle concentratiekampen over te brengen naar één kamp, te weten Dachau, ongeacht hun nationaliteit of denominatie. De geestelijkheid werd ondergebracht in drie aangrenzende kazerneblokken 26, 28 en 30. Terwijl de gedetineerde groep Katholieke Priesters steun kreeg van hun eigen Kerk met betrekking tot voedsel, lectuur en kleding ontbrak het de gevangengenomen Protestantse geestelijken, die voornamelijk tot de Evangelische Kerk behoorden, van een dergelijke steun. Van de kant van de Evangelische Kerk in Duitsland (DEK), was er noch een uniforme en landelijke Kerkleiding, noch een gemeenschappelijke houding van alle verschillende regionale Protestantse Kerkgenootschappen ten opzichte van het nationaal-socialisme.
Kapel
In januari 1941 werd in opdracht van de Reichs-Führer der SS Heinrich Himmler een Kapel ingericht voor de geestelijkheid in blok 26. Vanaf 22 januari konden de geestelijken daar dagelijks de Mis vieren. Er was wel altijd een SS-bewaker aanwezig om toezicht te houden. Het altaar bestond uit een kleine tafel bedekt met lakens. Erop stonden een kleine kelk en een houten monstrans, later een prachtige zelfgemaakte tinnen monstrans. Geschenken van ‘buiten’ door Kerkelijke functionarissen mochten worden aangenomen. De Franciscaan Thaddäus Brunke schreef muziek en teksten voor Gregoriaanse vieringen die in gebruik waren tot aan de bevrijding van het kamp.
Poolse Priesters
De Poolse Priesters hadden de taak om in de winter sneeuw te ruimen en hout te hakken voor de kachels. In de zomer moesten zij van de SS werken in de landbouw. Eind maart 1941 kregen zij de taak om elke dag voedsel uit te delen in het kamp. De SS scheidde hun barakken nu nog verder af met prikkeldraad en het was hen verboden contact te hebben met normale gevangenen.
Vanaf 11 april 1941 kregen alle geestelijken een groter broodrantsoen en andere extraatjes, zoals dagelijks een kwart liter cacao, een kwart liter Miswijn en een achtste liter bier. De voedselprivileges werden gefinancierd door het Vaticaan. De Priesters werden één keer per week gewogen en medisch gekeurd en mochten zich twee keer per week wassen. De kampleiding kende hen een uur ‘s ochtends en een uur ‘s middags ‘bedrust’ toe. Deze extraatjes vielen niet in goede aarde bij andere gevangenen of SS’ers. De SS-leiding zorgde ervoor dat de geestelijkheid het bier alleen dronk of de Mis hield in hun aanwezigheid – en dat moest voortaan snel gaan.
Scheiding van gevangenen
Enerzijds maakte de scheiding van gewone gevangenen en geeestelijken het mogelijk dat het Vaticaan de geestelijken kon helpen. Aan de andere kant werd het voor de andere gevangenen onmogelijk om geestelijke bijstand te ontvangen of een Mis bij te wonen. Tegenover de privileges stonden wel steeds vaker pesterijen van de kant van niet religieuze SS’ers, evenals wantrouwen en soms diepe afkeer van andere gevangenen voor de geestelijken. De geestelijken werden ervan beschuldigd werkschuw te zijn. In september 1941 werd het betere voedsel voor de Priesters stop gezet. Vanaf nu verleende de SS de resterende privileges alleen nog aan Duitse en Oostenrijkse geestelijken. Poolse- en andere geestelijken kregen nu ook vaker met lichamelijk geweld te maken door bewakers en kapo’s.
Blok 26
Op 15 september 1941 werden de Duitse en Oostenrijkse geestelijken ondergebracht in Blok 26, Blok 26 was nu het enige omheinde gebouwencomplex. De SS gaf opdracht om de ramen van de Kapel wit te schilderen, opdat de gevangenen niet meer naar binnen konden kijken en zo hun wrok te verminderen. De overgebleven geestelijken werden gegroepeerd in de blokken 28 en 30, die spoedig volledig overvol zouden raken. De SS heeft deze twee blokken voor geestelijken opnieuw toegewezen aan de rest van het kamp door de hekken met prikkeldraad te ontmantelen en de privileges af te schaffen. Net als andere gevangenen mochten deze geestelijken de kapel in Blok 26 niet bezoeken.
Vanwege de eerdere privileges werd de Poolse Katholieke geestelijkheid nu geconfronteerd met de afgunst van andere gevangenen en voelden zij zich meer vernederd. Zij stonden onder toezicht van de wrede en perverse kampkapo Hentschel en werden ingezet voor regulier en dus zwaarder werk. Het sterftecijfer van de Poolse geestelijkheid steeg snel en velen werden als invaliden naar kamp Hartheim gedeporteerd en daar, vaak door middel van injecties, vermoord. Door de gewone gevangenen werden zij bestempeld als werkschuw, beschouwd als nutteloze eters en in toenemende mate door de SS geselecteerd voor medische onderzoeken, die vrijwel altijd de dood tot gevolg hadden. Met Pasen 1942, tijdens de Goede Week, moesten de Poolse geestelijken meerdere dagen strafexercities doen, vaak door kleinigheden veroorzaakt. Het pestgedrag door de SS en kapo’s kende geen grenzen, zelfs in tijden van ijskoud winterweer. Toen een bedrag van 700 dollar werd gevonden bij de Poolse Priester Stanisław Wierzbowski werd hij veroordeeld tot 25 zweepslagen en 42 dagen gevangenisstraf. Hij stierf aan de gevolgen van de mishandeling.
Discriminatie
In april werd de discriminatie van Poolse en Litouwse geestelijken ten opzichte van andere geestelijken geïntensiveerd. Vanaf nu mochten alle geestelijken de Kapel weer bezoeken – in blok 26 met de Duitse en Oostenrijkse geestelijken. Het grote aantal Poolse Priesters mocht dat daarentegen niet. In plaats daarvan werden zij toegewezen aan andere arbeidscommando’s, waar zij nu samen met de andere gevangenen extreem zwaar werk moesten verrichten. In totaal stierf bijna de helft van de gevangengenomen Poolse geestelijkheid door het zware werk en de onmenselijke behandeling.
Ommekeer
Eind 1942 kwam er een ommekeer. De nazi’s kregen steeds meer problemen met de voedselvoorziening voor de gevangenen en besloten de beperking op het ontvangen van pakketten op te heffen. Priesters, vooral Poolse, ontvingen meer pakketten dan anderen omdat zij ook door hun parochies werden gesteund. Er vormden zich rijen hongerigen voor de barakken van de Priesters, van wie velen Russische gevangenen waren die nooit pakjes van thuis ontvingen. Door ruilhandel kon de Poolse geestelijkheid nu weer in betere arbeidscommando’s terechtkomen.
In de twaalf jaar van het bestaan van kamp Dachau, werden in totaal 2.720 geestelijken gevangen gehouden; 132 werden overgebracht naar andere kampen of geëvacueerd, 314 werden vrijgelaten, 1.034 stierven in het kamp. Op zondag 29 april 1945 werd kamp Dachau bevrijd, onder de gevangenen bevonden zich toen 1.240 geestelijken.
Geestelijken in Dachau per land
- 1.780 Polen; 868 overleden, 4 geëvacueerd, 78 ontslagen, 830 bevrijd.
- 447 Duitsers en Oostenrijkers; 94 overleden, 100 geëvacueerd, 208 ontslagen, 45 bevrijd.
- 156 Fransosen; 10 overleden, 4 geëvacueerd, 5 ontslagen, 137 bevrijd.
- 109 Tsjechen; 24 overleden, 10 geëvacueerd, 1 ontslagen, 74 bevrijd.
- 63 Nederlanders 17 overleden, 10 ontslagen, 36 bevrijd.
- 50 Joegoslaven; 4 overleden, 6 geëvacueerd, 2 ontslagen, 38 bevrijd.
- 46 Belgen: 9 overleden, 3 geëvacueerd, 1 ontslagen, 33 bevrijd.
- 28 Italianen 1 overleden, 1 geëvacueerd,, 26 bevrijd.
- 16 Luxemburgers; 6 overleden, 2 ontslagen, 8 bevrijd.
- Overige staten: 5 Denen, 2 Albaniërs, 2 Engelsen, 2 Grieken, 3 Litouwers, 1 Noor, 1 Roemeen, 1 Spanjaard, 2 Zwitsers, 3 Hongaren, 3 zonder nationaliteit.
Overzicht denominaties:
- 2.579 Rooms-Katholiek
- 109 Evangelisch
- 22 Grieks-orthodox
- 8 Oud-Katholiek
- 2 Islamitisch
